بزرگنمایی:

کمال عقل انسان مسلمان

محمدرضا نجف سلیم

حضرت امام رضا علیه‌السلام:

عقل یک فرد مسلمان کامل نگردد تا اینکه ده ویژگی در او باشد:

1: امیدِ خیر و نیکی از او رود.
2: شرارت و بدی از او مورد انتظار نباشد.
3: کمیِ لطفِ دیگران را زیاد بشمرد.
4: زیادیِ خیرِ خود (به دیگران) را کم شمرد.
5: از طلب حاجت بردنِ مردم به خود خسته نشود.
6: در طول مدتِ عمرش از طلبِ دانش خسته نگردد.
7: تنگدستی در راه خدا برای او از توانگری محبوب‌تر باشد.
8: خاری در راه خدا برای او از عزتِ در پناه دشمن خدا محبوب‌تر باشد.
9: گمنامی برای او خواستنی‌تر از شهرت باشد.

آنگاه امام در مورد خصلت دهم فرمودند که آن عجیب ویژگی‌ای است! گفته شد آن چیست؟ فرمودند: 
 
10: احدی را ننگرد مگر آنکه بگوید او بهتر از من است.

«وَ قَالَ علیه السلام: لَا یَتِمُّ عَقْلُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ حَتَّی تَکُونَ فِیهِ عَشْرُ خِصَالٍ الْخَیْرُ مِنْهُ مَأْمُولٌ وَ الشَّرُّ مِنْهُ مَأْمُونٌ یَسْتَکْثِرُ قَلِیلَ الْخَیْرِ مِنْ غَیْرِهِ وَ یَسْتَقِلُّ کَثِیرَ الْخَیْرِ مِنْ نَفْسِهِ- لَا یَسْأَمُ مِنْ طَلَبِ الْحَوَائِجِ إِلَیْهِ وَ لَا یَمَلُّ مِنْ طَلَبِ الْعِلْمِ طُولَ دَهْرِهِ الْفَقْرُ فِی اللَّهِ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنَ الْغِنَی وَ الذُّلُّ فِی اللَّهِ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِنَ الْعِزِّ فِی عَدُوِّهِ وَ الْخُمُولُ أَشْهَی إِلَیْهِ مِنَ الشُّهْرَهِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام الْعَاشِرَهُ وَ مَا الْعَاشِرَهُ قِیلَ لَهُ مَا هِیَ قَالَ علیه السلام لَا یَرَی أَحَداً إِلَّا قَالَ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی وَ أَتْقَی إِنَّمَا النَّاسُ رَجُلَانِ رَجُلٌ خَیْرٌ مِنْهُ وَ أَتْقَی وَ رَجُلٌ شَرٌّ مِنْهُ وَ أَدْنَی فَإِذَا لَقِیَ الَّذِی شَرٌّ مِنْهُ وَ أَدْنَی قَالَ لَعَلَّ خَیْرَ هَذَا بَاطِنٌ وَ هُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ خَیْرِی ظَاهِرٌ وَ هُوَ شَرٌّ لِی وَ إِذَا رَأَی الَّذِی هُوَ خَیْرٌ مِنْهُ وَ أَتْقَی تَوَاضَعَ لَهُ لِیَلْحَقَ بِهِ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ فَقَدْ عَلَا مَجْدُهُ وَ طَابَ خَیْرُهُ وَ حَسُنَ ذِکْرُهُ وَ سَادَ أَهْلَ زَمَانِهِ»

بحارالأنوار، جلد ٧٥، ص ٣٣٥

نکته اول/  گمان نمی‌کنم برای ارزیابی خود و بررسیِ رشد و کمال عقلی، ملاکات و معیارهایی واضح‌تر از آنچه امام هشتم در این حدیث زیبا فرموده‌اند وجود داشته باشد. پس نیک بنگریم از این ده خصلت کدام را داریم و اگر هر کدام را در خود نیابیم، فکر کنیم چگونه آن را در خود ایجاد نماییم. 

نکته دوم /و اما نکته مهم بعدی در مورد این روایت آن است که بر سر عبادات و تکالیف عبادیِ شخصی تأکیدی نشده که علت آن واضح است. 
در واقع تا عبادات فردی ما مثل راز و نیاز با خداوند متعال در قالب نمازهای واجب و مستحب و همچنین سایر عبادات، سبب تقویت جنبه‌های مثبت اجتماعی و نفی خودخواهی ها و تقویت خصلت‌های پیش گفته نشود، به احتمال بسیار زیاد آن عبادت‌ها از روی معرفت و آگاهی و اخلاص و بینی و بین الله نبوده است. 

خدا عالم بر همه چیز است.