پایداری و تاب‌آوری شهر دزفول: چالش‌ها و راهکارها
چکیده
دزفول، یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران، به دلیل موقعیت جغرافیایی، اقلیم گرم، و بافت تاریخی ارزشمند خود، همواره با چالش‌های متعددی در زمینه پایداری شهری و تاب‌آوری مواجه بوده است. این مقاله به بررسی مفهوم پایداری و تاب‌آوری در شهر دزفول پرداخته و نقش زیرساخت‌های شهری، بافت تاریخی، توسعه پایدار، و مدیریت بحران را در افزایش تاب‌آوری آن تحلیل می‌کند. در نهایت، راهکارهایی برای بهبود پایداری این شهر ارائه خواهد شد.
—
۱. مقدمه
شهرهای پایدار و تاب‌آور، شهرهایی هستند که در برابر بحران‌ها و چالش‌های مختلف، اعم از بلایای طبیعی، تغییرات اقلیمی، و بحران‌های اجتماعی و اقتصادی، توانایی مقابله و بازسازی خود را دارند. دزفول، با سابقه‌ای تاریخی طولانی و شرایط جغرافیایی خاص، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق برای دستیابی به پایداری شهری و افزایش تاب‌آوری در برابر چالش‌های محیطی و انسانی است.
—
۲. تعاریف و مفاهیم
۲.۱. پایداری شهری
پایداری شهری به معنای توسعه‌ای است که نیازهای نسل حاضر را بدون به خطر انداختن توانایی نسل‌های آینده برای تأمین نیازهای خود، برآورده کند. این مفهوم دربرگیرنده پایداری زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی است (UN-Habitat, 2020).
۲.۲. تاب‌آوری شهری
تاب‌آوری شهری به توانایی شهر برای مقابله، جذب و بازیابی پس از شوک‌ها و استرس‌های ناگهانی اشاره دارد. این تاب‌آوری می‌تواند در زمینه‌های مختلفی مانند زیرساخت‌ها، اقتصاد، محیط زیست، و جامعه بررسی شود (Meerow et al., 2016).
—
۳. بررسی وضعیت پایداری و تاب‌آوری دزفول
۳.۱. موقعیت جغرافیایی و اقلیمی
دزفول در استان خوزستان واقع شده و دارای آب‌وهوای گرم و خشک است. دمای بالا در تابستان و کمبود منابع آبی، از چالش‌های مهم زیست‌محیطی این شهر محسوب می‌شود (Alijani & Ghaemi, 2021).
۳.۲. بافت تاریخی و معماری بومی
بافت تاریخی دزفول، شامل خانه‌های آجری، شوادون‌ها (زیرزمین‌های خنک سنتی)، و پل‌های قدیمی، یکی از ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد آن است. این بافت، در کنار ارزش فرهنگی، نقش مهمی در کاهش اثرات گرما و بهبود تاب‌آوری زیست‌محیطی شهر دارد (Rahnama & Memarian, 2018).
۳.۳. زیرساخت‌های شهری و مدیریت بحران
شبکه حمل‌ونقل: کمبود راه‌های دسترسی استاندارد و سیستم حمل‌ونقل عمومی ناکارآمد، یکی از موانع توسعه پایدار دزفول است (Iran Urban Planning Report, 2022).
منابع آبی: کاهش سطح آب رودخانه دز و برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی، تهدیدی جدی برای تأمین آب پایدار این شهر محسوب می‌شود (Keshavarzi et al., 2020).
مدیریت بحران: دزفول به دلیل تجربه جنگ تحمیلی و حوادث طبیعی، دارای پیشینه‌ای قوی در مقابله با بحران‌ها است، اما همچنان نیاز به برنامه‌ریزی دقیق‌تری برای افزایش تاب‌آوری در برابر تهدیدات جدید دارد (UNDP Iran, 2021).
—
۴. چالش‌های پیش روی پایداری و تاب‌آوری دزفول
۴.۱. تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی
افزایش دما، کاهش بارندگی و گسترش پدیده گرد و غبار، مشکلات زیست‌محیطی جدی برای دزفول ایجاد کرده است (IPCC, 2023).
۴.۲. رشد نامتوازن شهری و فرسودگی بافت قدیم
گسترش بی‌رویه مناطق شهری و عدم توجه به اصول شهرسازی پایدار، باعث افزایش آسیب‌پذیری در برابر زلزله و کاهش کیفیت زندگی در مناطق قدیمی شده است (Iran Urban Planning Journal, 2022).
۴.۳. مشکلات اقتصادی و مهاجرت جمعیت
افزایش بیکاری و کمبود فرصت‌های شغلی، باعث مهاجرت جوانان از دزفول به شهرهای بزرگ‌تر شده است (Statistical Center of Iran, 2021).
—
۵. راهکارهای پیشنهادی برای بهبود پایداری و تاب‌آوری دزفول
۵.۱. توسعه شهرسازی پایدار و حفظ بافت تاریخی
احیای شوادون‌ها و استفاده از روش‌های سنتی خنک‌سازی برای کاهش مصرف انرژی (Rahnama & Memarian, 2018).
۵.۲. مدیریت بهینه منابع آبی و انرژی
اجرای سیستم‌های نوین آبیاری و استفاده از پساب‌های تصفیه‌شده در بخش کشاورزی (Keshavarzi et al., 2020).
۵.۳. افزایش تاب‌آوری در برابر بلایای طبیعی
ایجاد سیستم‌های هشدار سریع و آموزش شهروندان برای مقابله با بحران‌های طبیعی (UNDP Iran, 2021).
۵.۴. تقویت اقتصاد محلی و ایجاد اشتغال پایدار
توسعه گردشگری فرهنگی و بوم‌گردی با تکیه بر جاذبه‌های تاریخی دزفول (Iran Tourism Report, 2023).
—
۶. نتیجه‌گیری
دزفول، به عنوان شهری با قدمت تاریخی و ظرفیت‌های اقتصادی و طبیعی بالا، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق برای افزایش پایداری و تاب‌آوری در برابر چالش‌های محیطی، اقتصادی و اجتماعی است. احیای بافت تاریخی، بهینه‌سازی مصرف منابع، توسعه زیرساخت‌های شهری و ایجاد اشتغال پایدار، می‌تواند این شهر را به الگویی موفق در زمینه توسعه پایدار و تاب‌آوری شهری تبدیل کند.
—
۷. منابع
Alijani, B., & Ghaemi, H. (2021). “Climate Change and Urban Heat Islands in Iran.” Iranian Journal of Environmental Studies.
IPCC. (2023). “Climate Change Report.” Intergovernmental Panel on Climate Change.
Iran Tourism Report. (2023). Tourism Development in Iranian Historical Cities.
Iran Urban Planning Journal. (2022). “Challenges of Sustainable Urban Development in Iran.”
Keshavarzi, A., et al. (2020). “Water Crisis in Iranian Cities: A Case Study of Dezful.” Water Resources Journal.
Meerow, S., et al. (2016). “Defining Urban Resilience: A Review.” Landscape and Urban Planning Journal.
Rahnama, M., & Memarian, G. (2018). “Sustainable Architecture in Historical Iranian Cities.” Journal of Urban Heritage.
UNDP Iran. (2021). “Disaster Management and Resilience in Iranian Cities.”
UN-Habitat. (2020). “Sustainable Urban Development Report.”
—
مسعود طالبی فر
دکتری تخصصی برنامه‌ریزی شهری
