یادداشت مسعود طالبی فر،شهری که دل مردم در آن نباشد، خانه نیست…

✍️ مسعود طالبی‌فر | دکتری تخصصی برنامه‌ریزی شهری

🔵 مقدمه | شهری که دل مردم در آن نباشد، خانه نیست…

در جهانی که پیچیدگی‌های اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی پیوسته در حال افزایش است، دیگر نمی‌توان شهر را صرفاً به‌مثابه مجموعه‌ای از زیرساخت‌های کالبدی در نظر گرفت. شهر، یک سامانه اجتماعی-فضایی پویا است که حیات و پویایی آن در گرو پیوندهای انسانی، تعلق‌خاطر شهروندان و مشارکت فعال آنان در فرآیندهای تصمیم‌سازی و حکمرانی است.

بر اساس نظریه‌های نوین حکمرانی شهری، همچون رویکرد حکمرانی تطبیقی (Adaptive Governance)، مدیریت یکپارچه شهری (Integrated Urban Management) و شهر هوشمند مشارکتی، ظرفیت‌سازی برای مشارکت مردمی به‌منزله یکی از ارکان کلیدی تاب‌آوری شهری و توسعه پایدار تلقی می‌شود.

تجربه ها در سطوح مختلف مدیریت شهری، از شهرداری تا نظام مهندسی و دانشگاه، به‌وضوح نشان می‌دهد که توسعه بدون مشارکت مردم نه‌تنها امکان‌پذیر نیست، بلکه می‌تواند به مقاومت اجتماعی، بی‌اعتمادی و اتلاف منابع منجر شود.
جلب مشارکت ذی‌نفعان، ضریب موفقیت پروژه‌ها را بیش از ۴۰٪ افزایش می‌دهد.

—

🔷 مشارکت مردمی؛ زیرساخت حکمرانی چندسطحی و پایدار

مشارکت مردمی از منظر علمی، نه‌تنها بروز اراده عمومی در مدیریت شهری است بلکه ابزاری برای ارتقاء کیفیت تصمیم‌گیری، عدالت فضایی و کاهش شکاف‌های اجتماعی در بستر شهر است.

بر اساس تجارب بین‌المللی و بومی، می‌توان مکانیسم‌های مشارکت را در چهار سطح طبقه‌بندی کرد:

1. اطلاع‌رسانی (Informing): انتقال اطلاعات از نهادهای حاکمیتی به شهروندان برای افزایش شفافیت و آگاهی

2. مشاوره (Consultation):

دریافت بازخوردهای مردمی در فرآیند تصمیم‌سازی

3. همکاری (Collaboration):

طراحی و اجرای مشترک پروژه‌ها توسط مدیریت شهری و جامعه مدنی
4. توانمندسازی (Empowerment):

واگذاری اختیارات مشخص به نهادهای محلی و شهروندان برای تصمیم‌گیری مستقیم

از جمله ابزارهای علمی قابل استناد در مشارکت شهری می‌توان به مدل Arnstein Ladder of Participation، طیف مشارکت IAP2 و الگوهای بودجه‌ریزی مشارکتی اشاره کرد. همچنین نقش شورایاری‌ها و کمیته‌های محله‌ای در ایجاد ساختار مشارکتی در شهرهای ایران، گرچه ناکامل، اما بسیار حیاتی است.

📌 مزایای راهبردی مشارکت:

– افزایش اعتماد عمومی و کاهش تعارضات پروژه‌ای
– ارتقاء کیفیت اجرای طرح‌ها از طریق خرد جمعی
– تسهیل در تأمین منابع از طریق سرمایه‌گذاری مشارکتی
– کاهش هزینه‌های نگهداری پروژه‌ها به دلیل احساس مالکیت مردمی

—

🔶 تعلق‌خاطر؛ زیرساخت نرم‌افزاری تاب‌آوری اجتماعی شهر

تعلق‌خاطر شهری، مفهومی چندبعدی و میان‌رشته‌ای است که در حوزه‌های روان‌شناسی محیطی، جامعه‌شناسی شهری و برنامه‌ریزی فضایی تحلیل می‌شود. طبق دیدگاه Place Attachment Theory، تعلق‌خاطر نه‌تنها به حضور فیزیکی در یک فضا بلکه به ادراک ذهنی، حافظه تاریخی، تعامل اجتماعی و ارزش‌گذاری فرهنگی وابسته است.

در بررسی‌های میدانی در بافت‌های فرسوده یکی از عوامل مهم در ناپایداری اجتماعی و افزایش تمایل به مهاجرت، کاهش حس تعلق‌خاطر بوده است. در مقابل، پروژه‌های موفق احیا نشان دادند که بازگرداندن ارزش‌های هویتی و فرهنگی به فضا، باعث تقویت همبستگی و مشارکت مردمی شد.

مؤلفه‌های کلیدی تعلق‌خاطر:

– تعلق مکانی (Place Identity): احساس دلبستگی به فضاهای خاص شهری
– تعلق اجتماعی (Sense of Community): پیوندهای اجتماعی میان شهروندان و گروه‌های محلی
– تعلق فرهنگی (Cultural Belonging): پیوستگی به تاریخ، زبان، آداب و نمادهای شهری
– تعلق عملکردی (Functional Attachment): رضایت از خدمات شهری و کیفیت زندگی

راهبردهای تقویت تعلق‌خاطر:

– مشارکت شهروندان در طراحی شهری (Participatory Urban Design)
– برنامه‌های روایت‌محور و خاطره‌سازی شهری
– بازآفرینی هویت‌محور محله‌ها و بافت‌های تاریخی
– گسترش المان‌های شهری و برندینگ بومی

—

🟤 هم‌افزایی مشارکت و تعلق‌خاطر در تاب‌آوری شهری

در چارچوب مدل تاب‌آوری شهری UNDRR و رویکرد Community Resilience Framework، مشارکت فعال و تعلق‌خاطر دو مؤلفه کلیدی در تقویت تاب‌آوری اجتماعی و نهادی شهرها محسوب می‌شوند.

شهرهایی با سطوح بالای مشارکت و تعلق:

– در زمان بحران، بسیج اجتماعی مؤثرتری دارند
– در بازیابی پس از بحران، سریع‌تر عمل می‌کنند
– از منابع بومی و دانش محلی در مدیریت ریسک بهره می‌برند
– از سطح اعتماد اجتماعی و نهادینه‌شدگی بیشتری برخوردارند

—

🔍 مطالعه موردی تطبیقی: تجارب موفق داخلی و خارجی

نمونه‌های موفق بین‌المللی:

پورتو آلگره، برزیل – بودجه‌ریزی مشارکتی*

از سال ۱۹۸۹، این شهر با اجرای برنامه بودجه‌ریزی مشارکتی توانست:
– مشارکت مردمی را از ۱۰۰۰ نفر در ابتدا به بیش از ۵۰۰۰۰ نفر افزایش دهد
– کیفیت خدمات شهری را ۶۵٪ بهبود بخشد
– شاخص رضایت شهروندی را از ۳۲٪ به ۷۸٪ ارتقا دهد

کوریتیبا، برزیل – مدیریت پایدار شهری

این شهر با تمرکز بر مشارکت محله‌ای در برنامه‌های بازیافت و حمل‌ونقل عمومی:

– ۷۰٪ از پسماند را بازیافت می‌کند
– بالاترین شاخص تعلق‌خاطر شهری در آمریکای لاتین را دارد

نمونه‌های موفق ایرانی:

شیراز – پروژه احیای باغ ارم

– مشارکت ۱۲ انجمن محلی در طراحی و اجرا
– افزایش ۸۵٪ در میزان بازدید شهروندان محلی
– کاهش ۴۰٪ در هزینه‌های نگهداری

اصفهان – برنامه “اصفهان شهر دوستدار کودک”

– تشکیل ۳۲ شورای کودک در مناطق مختلف
– مشارکت مستقیم کودکان در طراحی ۱۸ پارک محله‌ای
– افزایش ۵۵٪ در احساس امنیت و تعلق خانواده‌ها
—

چارچوب ارزیابی کمی مشارکت و تعلق‌خاطر

شاخص‌های سنجش مشارکت شهروندی:

شاخص‌های کمی:

– درصد مشارکت در انتخابات شوراها
– تعداد جلسات عمومی مدیریت شهری در سال
– درصد پروژه‌هایی با مشاوره عمومی
– تعداد اعضای فعال در شورایاری‌ها نسبت به جمعیت محله

شاخص‌های کیفی:

– میزان رضایت از شفافیت مدیریت شهری
– درجه اعتماد به مدیران شهری
– کیفیت ارتباط مدیریت شهری با شهروندان

—

راهکارهای عملی برای غلبه بر موانع مشارکت در ایران

موانع اصلی مشارکت در کشور:

موانع فرهنگی:

– فقدان فرهنگ مشارکت در تصمیم‌گیری‌های عمومی
– کمبود آگاهی شهروندان از حقوق و مسئولیات شهری
– تجربه منفی از مشارکت‌های قبلی

موانع نهادی:

– ضعف در قوانین و مقررات مشارکت شهروندی
– فقدان ساختار مناسب برای پیگیری مطالبات مردمی
– محدودیت اختیارات شوراهای اسلامی شهر

موانع اقتصادی:

– مشغله‌های معیشتی شهروندان
– فقدان انگیزه‌های مالی برای مشارکت
– کمبود بودجه برای برنامه‌های مشارکتی

راهکارهای پیشنهادی:

راهکارهای کوتاه‌مدت (۱-۲ سال):

1. آموزش شهروندی:
– برگزاری کارگاه‌های آموزشی حقوق شهروندی
– تولید محتوای آموزشی در رسانه‌های محلی
– راه‌اندازی مراکز مشورت شهروندی

2. تقویت ارتباطات:
– راه‌اندازی سامانه پیامک برای اطلاع‌رسانی
– ایجاد کانال‌های رسمی در شبکه‌های اجتماعی
– برگزاری جلسات ماهانه شهردار با شهروندان

راهکارهای میان‌مدت (۳-۵ سال):

1. تقویت ساختار نهادی:
– تقویت اختیارات شورایاری‌ها
– ایجاد دفاتر محله‌ای شهرداری
– تشکیل کمیته‌های تخصصی شهروندی

2. ایجاد انگیزه‌های مشارکت:

– اعطای تخفیف در عوارض شهری برای مشارکت‌کنندگان
– تقدیر رسمی از شهروندان فعال
– اولویت‌دهی به مطالبات محله‌های فعال

راهکارهای بلندمدت (۵-۱۰ سال):

1. نهادینه‌سازی مشارکت:

– تدوین منشور حقوق شهروندی
– قانونی‌کردن بودجه‌ریزی مشارکتی
– ایجاد سامانه ملی پایش مشارکت شهری

—

نقش فناوری در تسهیل مشارکت شهروندی

پلتفرم‌های حکمرانی الکترونیک:

سامانه‌های پیشنهادی:

1. اپلیکیشن “شهروند همراه”:

– گزارش مشکلات شهری با موقعیت جغرافیایی
– پیگیری وضعیت رسیدگی به درخواست‌ها
– امکان نظرسنجی آنلاین

2. پورتال “مشارکت آنلاین”:

– ارسال پیشنهادات برای پروژه‌های شهری
– مشاهده بودجه و هزینه‌کرد پروژه‌ها
– رای‌گیری الکترونیک برای اولویت‌بندی پروژه‌ها

3. سامانه “شفافیت شهری”:

– انتشار گزارش‌های مالی شهرداری
– پخش زنده جلسات شورای شهر
– دسترسی به اسناد و مدارک شهری

تکنولوژی‌های نوظهور:

واقعیت مجازی (VR) در مشارکت:

– نمایش پیش‌نمای سه‌بعدی پروژه‌های آتی
– بازدید مجازی از طرح‌های شهرسازی
– آموزش تعاملی مسائل شهری

هوش مصنوعی در تحلیل نظرات:

– تحلیل خودکار نظرات شهروندان
– شناسایی الگوهای نارضایتی
– پیش‌بینی نیازهای آتی محله‌ها

اینترنت اشیاء (IoT) برای مشارکت:

– حسگرهای هوشمند برای نظرسنجی محیطی
– سیستم‌های خودکار گزارش مشکلات
– پایش لحظه‌ای کیفیت خدمات شهری

—

مدل عملیاتی پیاده‌سازی

فازبندی اجرای برنامه مشارکت شهری:

فاز اول: آمادگی

اهداف:

– تحلیل وضع موجود مشارکت
– شناسایی ذی‌نفعان کلیدی
– طراحی ساختار نهادی

فعالیت‌های کلیدی:

– انجام نظرسنجی جامع از شهروندان
– تشکیل تیم مشارکت شهری در شهرداری
– برگزاری کارگاه آموزشی برای کارکنان

فاز دوم: راه‌اندازی

اهداف:

– راه‌اندازی کانال‌های ارتباطی
– شروع پروژه‌های نمونه
– آموزش شهروندان

فعالیت‌های کلیدی:

– راه‌اندازی سامانه آنلاین مشارکت
– اجرای پروژه نمونه با مشارکت کامل
– برگزاری جلسه آموزشی محله‌ ای

فاز سوم: توسعه

اهداف:

– گسترش برنامه به کل شهر
– نهادینه‌سازی فرآیندها
– ارزیابی و بهبود مستمر

فعالیت‌های کلیدی:

– پیاده‌سازی در تمام مناطق شهری
– تدوین آئین‌نامه‌های اجرایی
– راه‌اندازی سامانه پایش و ارزیابی

🟣 نتیجه‌گیری | مشارکت و تعلق‌خاطر؛ زیرساخت نرم توسعه پایدار شهری

در عصر پیچیدگی و ناپایداری، شهرها دیگر نمی‌توانند صرفاً با ابزارهای فنی و کالبدی مدیریت شوند. تقویت زیرساخت‌های اجتماعی ـ فرهنگی شهر، از مسیر ایجاد بسترهای مشارکت شهروندی و ارتقاء حس تعلق مکانی می‌گذرد.

بر اساس تجربیات میدانی و مطالعات تطبیقی ارائه شده، مشخص است که شهرهای موفق در سراسر جهان، شهرهایی هستند که توانسته‌اند مردم را در مرکز فرآیندهای تصمیم‌گیری قرار دهند. نمونه‌های ایرانی نیز نشان می‌دهند که با وجود محدودیت‌ها و چالش‌ها، امکان تحقق مشارکت مؤثر در بستر فرهنگی و نهادی کشور وجود دارد.

پیاده‌سازی موفق این رویکرد مستلزم نگاه سیستمی، برنامه‌ریزی دقیق و تعهد بلندمدت مدیران شهری است. همان‌طور که در مدل عملیاتی ارائه شده نشان داده شد، این فرآیند نیازمند سرمایه‌گذاری اولیه در حوزه‌های فناوری، آموزش و ساختارسازی است، اما بازدهی بلندمدت آن به‌مراتب بیشتر از هزینه‌های اولیه خواهد

بر این باورم که بدون پیوند میان مردم و شهر، هیچ پروژه‌ای به سرمنزل مقصود نمی‌رسد. شهر پایدار، شهری است که در آن مردم نه‌تنها ساکنند، بلکه سهامدار، تصمیم‌گیر و نگهبانند.

✅ توصیه‌های راهبردی نهایی:

برای مدیران شهری:

1. آغاز از پروژه‌های کوچک و موفق: شروع با پروژه‌های محدود و قابل اجرا برای ایجاد اعتماد اولیه
2. سرمایه‌گذاری در فناوری: اولویت‌دهی به ابزارهای دیجیتال برای تسهیل مشارکت
3. آموزش مستمر کارکنان: ارتقاء مهارت‌های ارتباطی و مشارکتی کادر اجرایی
4. شفافیت کامل: انتشار منظم اطلاعات مالی، پروژه‌ای و تصمیمات

برای شوراهای شهر:

1. تقویت نقش نظارتی: پیگیری مستمر اجرای برنامه‌های مشارکتی
2. ایجاد کمیسیون مشارکت شهروندی: تخصصی‌سازی بررسی مسائل مشارکت
3. تعامل مستقیم با محله‌ها: برگزاری جلسات ماهانه در سطح محله‌ای
4. قانون‌گذاری حمایتی:
تدوین مقررات محلی برای تقویت مشارکت

برای نهادهای علمی و پژوهشی:

1. تحقیقات کاربردی: انجام پژوهش‌های عمل‌محور در زمینه مشارکت شهری
2. آموزش تخصصی: راه‌اندازی دوره‌های کارشناسی ارشد مشارکت شهری
3. مشاوره علمی: ارائه خدمات مشاوره‌ای به شهرداری‌ها
4. شبکه‌سازی ملی: ایجاد شبکه دانشگاه‌های فعال در حوزه مشارکت شهری

برای شهروندان:

1. آگاهی از حقوق شهروندی: آشنایی با قوانین و مقررات شهری
2. مشارکت فعال:
حضور در جلسات عمومی و ارائه پیشنهادات سازنده
3. پاسخگویی اجتماعی: تعهد به مسئولیت‌های اجتماعی و شهری
4. انتقال تجربیات: به اشتراک‌گذاری تجربیات موفق با سایر شهروندان

—

📚 منابع و مطالعات بیشتر

منابع فارسی:

– حبیبی، سیدمحسن (۱۴۰۰). مشارکت شهروندی در مدیریت شهری. انتشارات دانشگاه تهران
– زیاری، کرامت‌الله (۱۳۹۹). برنامه‌ریزی شهری مشارکتی. انتشارات قومس
– پوراحمد، احمد (۱۴۰۱). حکمرانی شهری و توسعه پایدار. انتشارات جهاد دانشگاهی

منابع انگلیسی:
– Arnstein, S. R. (1969). *A Ladder of Citizen Participation*. Journal of the American Institute of Planners
– Putnam, R. D. (2000). *Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community*. Simon & Schuster
– UN-Habitat (2020). *The New Urban Agenda and Participatory Governance*. United Nations Publications

پژوهش‌های میدانی نویسنده:

– طالبی‌فر، مسعود (۱۴۰۲).
تحلیل الگوهای مشارکت در بازآفرینی بافت‌های تاریخی: مطالعه موردی دزفول. مجله جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری
– طالبی‌فر، مسعود (۱۴۰۱). نقش تعلق‌خاطر مکانی در تاب‌آوری اجتماعی محله‌ها. فصلنامه مطالعات شهری
– طالبی‌فر، مسعود (۱۴۰۰). ارزیابی کارایی مدل‌های مشارکتی در مدیریت پسماند شهری. مجله محیط‌زیست و توسعه پایدار

—

“شهر، خانه مشترک ماست. و خانه‌ای که همه در ساختن آن سهیم باشند، محکم‌تر، زیباتر و پایدارتر خواهد بود.”